Hoe extremisme de politiek ontwricht

Het Belgische partijlandschap is gefragmenteerd. Het politieke discours is gekenmerkt door toenemende polarisatie. Weg is het tijdperk van pragmatische compromissen en het vinden van consensus. De Belgen zitten op één jaar van de stembus, en de huidige staat van de politiek voorspelt niet veel goeds. Wij bekijken hier de oorzaken van de opkomst van de meer extreme kanten van de politiek, bespreken de gevolgen voor de Belgische samenleving en de rol van enkele politieke partijen.

De PVDA (Partij van de Arbeid van België) wordt door veel kiezers nog gezien als de communistische partij, vanwege haar oorsprong en ideologische basis in het marxisme-leninisme. Hoewel de partij zelf beweert gemoderniseerd te zijn en zich te richten op sociaal progressieve waarden, zoals sociale rechtvaardigheid en gelijkheid, blijft het label van communistisch voor velen nog steeds hangen. In haar communicatie spreekt de partij zelf liefst over “Socialisme 2.0”.

Aan de andere kant van het spectrum is er Vlaams Belang, een partij die pleit voor Vlaamse onafhankelijkheid en die een anti-immigratie standpunt inneemt dat volgens critici vaak racistisch is.

Beide partijen krijgen vaak het etiket “populistisch” opgeplakt: zij positioneren zich met eenvoudige slogans als (enige) stem van het volk dat zich door traditionele partijen en het establishment onvoldoende vertegenwoordigd voelt.

Politiek filosoof Patrick Loobuyck legt uit hoe het werkt:

Populisme werkt vaak met een eenvoudig normatief schema: het volk versus de elite. Ter linkerzijde speelt het popuilisme ‘het volk’ uit tegen een rijke, economische elite die is losgezongen van de realiteit van de gewone mensen. Ter rechterzijde wordt ‘het volk’ geplaatst regenover een wereldvreemde culturele elite die hun een ideologie van wereldburgerschap en multiculturalisme wil opdringen. Rechts, identitair populisme doet ook een beroep op de tegenstelling tussen het zuivere, eigen volk versus de vreemdeling, de moslim en de migrant.

Patrick Loobuyck (2022). Burgerschap. Politiek-filosofische perspectieven, p 81

Opiniemaker en jurist David D’Hooghe wijst erop dat die populistische partijen het zichzelf gemakkelijk maken, en de andere partijen moeilijk, door met eenvoudige maar duidelijke ideologische standpunten de pragmatiek van de traditionele partijen te ondergraven:

Met het cordon sanitaire proberen de traditionele partijen Vlaams Belang politiek te isoleren en willen ze voorkomen dat de partij invloed krijgt in bestuurlijke functies. Deze politieke strategie heeft echter ook geleid tot debatten over de vraag of het cordon sanitaire democratisch is en of het de vrije keuze van de kiezers respecteert.

Wat men misschien vergeet, is dat het cordon geen bindende declaratie is. Het wordt vandaag de dag enkel mondeling nageleefd door de verschillende partijen. Er is geen schriftelijke overeenkomst sinds de ontbinding van het Vlaams Blok in de jaren 80. Als de extremen meer en meer kiezers naar zich trekken, dan dreigt dat cordon sanitaire te verdwijnen.

Nu de meeste Vlamingen volgens De Stemming geen voorstander zijn van het cordon sanitaire rond Vlaams Belang, en nog minder van een gelijkaardig cordon rond de PVDA, is het de vraag of dat cordon overeind kan blijven na de volgende verkiezingen.

Ongenoegen

Politicologen en opiniemakers breken zich al sinds de opkomst van het Vlaams Belang in de jaren 1990 het hoofd over de paradox die nog eens duidelijk uit De Stemming 2023 kwam: Een groot deel van de Vlaamse kiezers situeert zich pal in het centrum op een links-rechts as, maar in het stemhokje stemmen ze meer en meer extreem.

Een deel van de verklaring ligt zeker in het ongenoegen over hoe de traditionele partijen aan politiek doen. De centrumpartijen krijgen daar de rekening voor gepresenteerd en slagen er minder dan ooit in de Vlaamse kiezers aan te spreken.

Als om dat ongenoegen nog aan te wakkeren, deden de partijen er in 2019 op federaal niveau meer dan een jaar over om een nieuwe regering te vormen. Vlaams Belang en PVDA werden ondertussen slapend rijk.

Migratie

Een theorie in de politiek stelt dat de partij die eigenaar is van het dominante politieke thema tijdens de verkiezingscampagne meestal de verkiezingen wint. In 2019 was Vlaams Belang al de grootste stijger door op migratie in te zetten.

Uit De Stemming 2023 blijkt dat migratie ook nu nog het topthema is. In een gesloten vraagstelling is migratie voor 24 procent van de kiezers het belangrijkste thema bij hun stemkeuze, het hoogste percentage in de vier jaargangen van De Stemming. In een open vraagstelling is migratie het tweede belangrijkste thema, na economie. Bovendien blijkt de actualiteit weinig invloed te hebben op het belang van het thema. De peiling werd afgenomen toen de storm over de opvangcrisis al was gaan liggen.

Voeg daarbij dat Vlaams Belang het electoraal belang van migratie kan koppelen aan een onbetwist en stijgend eigenaarschap van het thema, en dat de partij haar Vlaams-nationalistische flank kan afdekken door op het thema staatshervorming een sterke tweede eigenaarspositie te scoren, na N-VA, en het vooruitzicht op een zwarte zondag in juni 2024 wordt reëel. De politieke puzzel die er daarna zal liggen, zal bijzonder ingewikkeld zijn.

Overlap

Het anti-establishment gevoel waar Vlaams Belang op teert, speelt volgens analist Noël Slangen ook in het voordeel van PVDA. “Er is veel meer overlap tussen die extreme partijen dan men denkt,” vindt Slangen.

Zoals het Vlaams Belang garen spint bij het ongenoegen van een deel van de witte meerderheid over migratie, zo speelt PVDA inhoudelijk in op economische onzekerheid en het gevoel van toenemende ongelijkheid sinds de financieel-economische crisis die in 2009 begon en die met covid, de energiecrisis en oplopende inflatie een verlengde kreeg.

Argumenten van de traditionele partijen, dat ze met pragmatische maatregelen die economische schokken hebben kunnen milderen, maken op een groeiend deel van het kiezerspubliek geen indruk meer.

In De Stemming 2023 weet de extreemlinkse partij haar stemmenaantal bijna te verdubbelen tegenover de verkiezingen van 2019. Met 9,1 procent van de stemmen zou ze, foutenmarge in acht genomen, nu op gelijke hoogte komen met “centrumpartijen” CD&V en Open VLD en groter worden dan Groen. De vraag lijkt te zijn hoeveel linkse kiezers Conner Rousseau nog “terug naar de stal” zal kunnen halen.

Autoritair

Politiek filosoof Patrick Loobuyck wijst erop dat populistische partijen “in zekere mate als een democratisch correctiemechanisme (kunnen) werken … door een stem te geven aan groepen die door de gevestigde partijen, politici en media onvoldoende vertegenwoordigd of verdedigd worden.” (Loobuyck, 2022, p 82).

Maar hij waarschuwt ook dat populistische partijen onvermijdelijk neigen naar autoritair leiderschap, waarin de “volksleider” alle diversiteit en maatschappelijke tegenstellingen onder de mat veegt. De populistische partij vertegenwoordigt immers per definitie heel het volk.

Het populistisch autoritair leiderschap staat haaks op democratie en zelfbestuur. Het populistisch discours is bovendien vaak zo polariserend dat het de sociale cohesie en het wederzijds vertrouwen kdie een gezonde politieke gemeenschap nodig heeft, dreigt te ondermijnen. Populisme verenigt de bevolking niet, maar zet mensen tegen elkaar op.

Patrick Loobuyck (2022). Burgerschap. Politiek-filosofische perspectieven, p 84

---