 |
Paradox in het politieke centrum: kiezers genoeg, maar geen partijen
Zoals elke verkiezing zal die van 2024, binnen nu net een jaar, ook haar verrassingen kennen. Maar de grote lijnen en de kroniek van een aangekondigde patstelling liggen wel vast. Een historische evolutie nadert haar voltrekking.
Die historische evolutie is de afkalving van wat ooit het politieke centrum heette. De drie traditionele partijen rond wie het in de naoorlogse politieke geschiedenis altijd draaide, die – laat het ons niet vergeten – over hun ideologische tegenstellingen heen het kader hebben gecreëerd voor de Belgische welvaartsgroei, halen samen, zowel federaal als regionaal, niet meer de helft van de stemmen.
In De Stemming 2023, de jongste peiling van De Standaard en VRT, halen de drie traditionele centrumpartijen, CD&V, Open VLD en Vooruit, in Vlaanderen samen nog 35,4 procent van de stemmen, tegenover 38,6 procent bij de verkiezingen van 2019 en 48,6 procent in 2014.
In Wallonië en Brussel is die tendens er ook, zij het minder uitgesproken. In Wallonië halen de drie traditionele centrumpartijen in de jongste (maart 2023) peiling van HLN 55 procent van de stemmen, tegenover 57 procent in de verkiezingen van 2019. In Brussel zijn de drie centrumpartijen ook gebuisd: 42 procent in de peiling van maart 2023 tegenover 43 procent bij de verkiezingen van 2019.
De regionale verschillen zijn van belang – zeker in het vooruitzicht van coalitievorming na de verkiezingen van 2024 – maar ze kunnen de algemene trend niet verdoezelen: het centrum kalft af.
Vier perioden
Die algemene trend blijkt het duidelijkst uit de geschiedenis van de zetelverdeling volgens politieke familie in de Kamer sinds de eerste naoorlogse verkiezing in 1946 (zie grafiek).
In een vogelvlucht over net geen 75 jaar Belgische politieke geschiedenis tekenen zich nu vier perioden af:
1946-1961: Het centrum heerst; christendemocraten op kop
In de zes naoorlogse verkiezingen bezetten de drie traditionele politieke families samen nagenoeg alle zetels in de Kamer. De communisten kennen nog een kleine opflakkering vlak na de Tweede Wereldoorlog, maar deemsteren dan weg. De christendemocraten, toen nog unitair CVP/PSC, halen in die verkiezingen telkens bijna de helft van de stemmen en de zetels. In 1950 halen ze zelfs een absolute meerderheid.
De Belgische economie groeit in die periode als een liertje: het bruto nationaal product per capita stijgt met een sindsdien nooit meer geziene 60 procent. De uitbouw van een stevig stelsel van sociale zekerheid zorgt ervoor dat iedereen mee geniet.
1965-1985: Opkomst van de communautaire partijen
In de twee decennia daarna blijven de traditionele centrumpartijen dominant. Maar de opkomst van de communautaire partijen, Volksunie, FDF en Rassemblement Wallon, begint te knagen aan dat overwicht.
1987-1999: Opkomst van groen en ultrarechts
In de jaren 1990 doen naast het communautaire twee andere thema’s hun intrede op het politieke toneel: klimaat en migratie. De traditionele partijen kunnen die thema’s niet capteren; Groen (toen nog AGALEV) / Ecolo en (toen nog) Vlaams Blok lopen ermee weg.
2003-2019: Het centrum kalft af; christendemocratie verschrompelt
Vanaf 2003 lijkt de trend onomkeerbaar. Het “centrum” – de drie traditionele politieke families – krimpt onherroepelijk verder. De afkalving culmineert voorlopig in 48 procent van de zetels in de verkiezingen van 2019. De christendemocraten, ooit nog incontournable met een absolute meerderheid, zijn verschrompeld tot een partij met 11 procent van de zetels in de Kamer. Extremistische en themapartijen halen samen een derde van de stemmen en de zetels. N-VA, opvolger van de communautaire Volksunie, probeert een positie als nieuwe communautaire themapartij te combineren met die van nieuwe conservatieve centrumpartij.
Thema’s overschaduwen programma’s en ideologieën
Hoe is het zover kunnen komen met het centrum? Het is een ingewikkelde kwestie, waar de twaalf analisten, politicologen en politici die we hierover spraken, uiteenlopende antwoorden op geven. De evolutie in België en Vlaanderen is alleszins een weerspiegeling van wat zich in de rest van Europa en elders afspeelt.
De traditionele liberale sociaaldemocratie, die mee gezorgd heeft voor de naoorlogse welvaart, en waarrond de centrumpartijen zich altijd wel leken te vinden, lijkt te zieltogen. De zogenaamde centrumpartijen die die liberale sociaaldemocratie belichaamden, staan misschien nog wel vaagweg voor een ideologie, of voor een programma, maar de thema’s “waar de mensen van wakker liggen” werden weggekaapt. Elk thema zijn partij, lijkt het nu. In landen als Nederland is dat nog sterker het geval dan in België. Ligt het aan de mensen? Of aan de partijen?
Paradox in het politieke centrum: kiezers genoeg, maar geen partijen
Zijn kiezers dan aan het radicaliseren? Daar lijkt het niet echt op; althans niet volgens de traditionele assen. In De Stemming 2023 situeert een derde van de Vlaamse kiezers zich op een links-rechts as pal in het centrum, licht overhellend naar rechts. Maar als ze moeten gaan stemmen, vinden kiezers in dat centrum geen partijen en zwermen ze uit: naar links, naar rechts en naar de thema’s. Of zoals verschillende waarnemers die we spraken, het stellen: Het zijn de kiezers die herverkavelen, niet de partijen.
Wat volgt
Voor dit dossier lazen we tientallen artikels en interviewden we politicologen (Nicolas Bouteca, UGent en Jonas Lefevere, VUB en UAntwerpen), opiniemakers (Joël De Ceulaer, Noël Slangen en David d’Hooghe) en politici (Peter Van Rompuy en Annelies Verlinden van CD&V; Connor Rousseau van Vooruit; Jan Jambon en Bart De Wever van N-VA; Nadia Naji van Groen; en oprichters Tom Garcia en Jan Wostyn van de nieuwe Vlaams-progressieve partij Vista). Herhaalde pogingen om een politicus van Open VLD te pakken te krijgen, zijn helaas niet gelukt.
In een eerste artikel bakenen we het veld af met een poging tot definitie van de beladen begrippen “politieke midden” en “herverkaveling”. Dan schetsen we voor de partijen CD&V, N-VA, Vooruit, Open VLD en Groen hun huidige positie en vooruitzichten. We gaan ook na of nieuwe initiatieven of kartels een kans maken. In een apart artikel analyseren we de polarisering en de rol van de extremen. We sluiten af met een voorzichtige vooruitblik op wat 2024 zal brengen, op basis van recente peilingen en uitspraken van onze interviewees.